در پروژه‌های پیمانکاری، حتی پس از پایان عملیات اجرایی، مسئولیت پیمانکار پایان نمی‌یابد. کارفرما برای اطمینان از رفع نواقص احتمالی و اجرای کامل تعهدات، معمولاً درصدی از هر پرداخت را تحت عنوان «کسور وجه‌الضمان» نزد خود نگه می‌دارد. این مبلغ تا مدتی پس از تحویل موقت پروژه باقی می‌ماند و تنها در صورت احراز حسن اجرای کار، به پیمانکار بازگردانده می‌شود.
از این رو، ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان به‌مثابه‌ی ابزاری مالی و حقوقی وارد عمل می‌شود تا پیمانکار بتواند وجه کسرشده را زودتر دریافت کند و در عین حال، کارفرما نیز از طریق ضمانت‌نامه از اجرای دقیق تعهدات اطمینان داشته باشد. این ابزار به‌خصوص در پروژه‌های بزرگ، نقش مهمی در حفظ جریان نقدینگی پیمانکار و تکمیل مؤثر تعهدات ایفا می‌کند.
ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان چیست؟
ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان یکی از انواع تخصصی ضمانت‌نامه‌های بانکی است که در انتهای پروژه‌های پیمانکاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در طول اجرای پروژه، کارفرما طبق مفاد قرارداد، معمولاً درصدی (معمولاً ۵ تا ۱۰ درصد) از هر صورت‌وضعیت پیمانکار را به‌عنوان «وجه‌الضمان» نزد خود نگه می‌دارد. این مبلغ با هدف تضمین حسن اجرای تعهدات و رفع نواقص احتمالی پس از تحویل پروژه کسر می‌شود و بازپرداخت آن منوط به رضایت کامل کارفرما از عملکرد پیمانکار است.
اما از آنجا که نگه داشتن این مبلغ ممکن است باعث بروز مشکلات نقدینگی برای پیمانکار شود، راه‌حل رایج آن است که پیمانکار یک ضمانت‌نامه بانکی با عنوان «ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان» ارائه دهد. با صدور این ضمانت‌نامه، بانک یا مؤسسه اعتباری متعهد می‌شود در صورت عدم رفع نواقص یا تخلف از تعهدات، مبلغ وجه‌الضمان را به نیابت از پیمانکار پرداخت کند. به این ترتیب، پیمانکار می‌تواند مبلغ کسرشده را زودتر از موعد از کارفرما دریافت کند، در حالی که کارفرما همچنان تضمینی معتبر در اختیار دارد.
تفاوت ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان با سایر ضمانت‌نامه‌ها
ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان در مقایسه با سایر انواع رایج ضمانت‌نامه‌های بانکی، از نظر زمان صدور، هدف و شرایط اجرایی تفاوت‌هایی بنیادین دارد. در این بخش به مقایسه آن با سه نوع پرکاربرد دیگر می‌پردازیم:
تفاوت با ضمانت‌نامه حسن انجام کار
ضمانت‌نامه حسن انجام کار برای پوشش ریسک‌های اجرایی در طول پروژه صادر می‌شود. هدف آن اطمینان از اجرای صحیح و کامل تعهدات پیمانکار مطابق قرارداد است. در صورتی که پیمانکار دچار قصور شود، ذی‌نفع می‌تواند از بانک بخواهد وجه ضمانت‌نامه را پرداخت کند. اما ضمانت‌نامه استرداد کسور پس از اجرای پروژه و برای تضمین رفع نواقص نهایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌طور معمول، تفاوت اصلی در زمان‌بندی و محل ریسک نهفته است.
تفاوت با ضمانت‌نامه پیش‌پرداخت
ضمانت‌نامه پیش‌پرداخت برای حفاظت از منافع کارفرما در برابر مبالغی صادر می‌شود که پیش از شروع پروژه به پیمانکار پرداخت شده است. اگر پیمانکار به تعهدات خود عمل نکند، بانک باید این مبلغ را برگرداند. اما در مورد ضمانت‌نامه استرداد کسور، مبلغ مربوطه قبلاً توسط پیمانکار و از محل صورت‌وضعیت‌های انجام‌شده تأمین شده و حالا او صرفاً خواهان بازپرداخت آن است، مشروط به ارائه تضمین معتبر.
تفاوت با ضمانت‌نامه تعهد پرداخت
برخلاف ضمانت‌نامه استرداد کسور که اغلب در قراردادهای اجرایی به‌کار می‌رود، ضمانت‌نامه تعهد پرداخت ماهیتی مالی دارد و برای پوشش بدهی‌ها یا اقساط وام استفاده می‌شود. در این نوع، بانک تعهد می‌دهد در صورت ناتوانی مشتری در پرداخت تعهدات مالی، خودش به‌جای او پرداخت را انجام دهد.
کاربردهای ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان
مهم‌ترین کاربردهای این ضمانت‌نامه به شرح زیر است:
- در قراردادهای پیمانکاری عمرانی
- در پروژه‌های ملی و زیرساختی
- برای تسهیل جریان نقدینگی پیمانکاران
- در چارچوب قراردادهای EPC یا فهرست‌بهایی
شرایط و مدارک لازم برای دریافت ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان
هرچند جزئیات فرایند ممکن است بسته به سیاست داخلی نهاد صادرکننده تفاوت داشته باشد، اما اصول کلی صدور این ضمانت‌نامه در بیشتر موارد مشابه است.
شرایط عمومی دریافت
- وجود قرارداد معتبر میان پیمانکار و کارفرما که شامل بندهای مربوط به کسور وجه‌الضمان باشد.
- پیشرفت پروژه تا مرحله تحویل موقت یا نهایی و تأیید کارفرما بر استحقاق پیمانکار برای دریافت وجوه کسرشده.
- برخورداری پیمانکار از سابقه اعتباری مناسب نزد بانک یا صندوق صادرکننده ضمانت‌نامه.
- ارائه وثیقه یا تضامین لازم برای پوشش ریسک نهاد ضامن در صورت مطالبه وجه توسط کارفرما.
مدارک موردنیاز
- درخواست رسمی پیمانکار برای صدور ضمانت‌نامه
- تصویر کامل قرارداد اصلی با کارفرما
- آخرین صورت‌وضعیت‌های مالی و تأییدیه تحویل موقت یا نهایی پروژه
- اسناد شناسایی شرکت و مدیرعامل (روزنامه رسمی، کد اقتصادی، شناسه ملی)
- مستندات مالی شامل گردش حساب، ترازنامه یا گزارش‌های حسابرسی (در صورت درخواست ضامن)
- معرفی وثیقه یا تضمین جایگزین (نقدی، سفته، چک، یا سند ملکی)
روند صدور ضمانت‌نامه توسط بانک‌ها و مؤسسات اعتباری
صدور ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان معمولاً شامل پنج مرحله است:
۱. درخواست رسمی: پیمانکار با ارائه مدارکی مانند قرارداد، صورت‌وضعیت‌ها و فرم درخواست، فرایند را آغاز می‌کند.
۲. بررسی اعتبار: بانک یا مؤسسه صادرکننده وضعیت مالی و سوابق اجرایی متقاضی را ارزیابی می‌کند.
۳. تعیین وثیقه: نوع تضمین (سپرده، ملک، چک یا ضمانت‌نامه دیگر) بر اساس سطح ریسک تعیین می‌شود.
۴. تنظیم متن ضمانت‌نامه: محتوای ضمانت‌نامه بر اساس مفاد قرارداد تدوین می‌شود.
۵. تحویل به ذی‌نفع: ضمانت‌نامه پس از صدور به کارفرما تحویل داده می‌شود و پیمانکار می‌تواند وجه کسرشده را دریافت کند.
در صورتی که شرکت متقاضی، دانش‌بنیان باشد، استفاده از خدمات ضمانت نامه شرکت دانش بنیان صندوق نوآوری شریف می‌تواند مراحل ارزیابی و تأمین وثیقه را تسهیل کند.
نحوه بازپرداخت و فسخ ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان
بازپرداخت مبلغ ضمانت‌نامه یا فسخ آن معمولاً پس از پایان دوره نگهداری وجه‌الضمان انجام می‌شود. اگر پیمانکار تمام تعهدات خود را به‌درستی اجرا کرده و نواقص پروژه در بازه‌ی مقرر رفع شده باشد، کارفرما مراتب را به بانک یا مؤسسه ضامن اعلام می‌کند.
در این صورت، ضمانت‌نامه با درخواست ذی‌نفع (کارفرما) و تأیید بانک، فسخ و از درجه اعتبار ساقط می‌شود. در مقابل، اگر پیمانکار در رفع نواقص کوتاهی کند، کارفرما می‌تواند وجه ضمانت‌نامه را مطالبه و از محل آن، خسارات خود را جبران کند.
مزایا و معایب استفاده از ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان
این نوع ضمانت‌نامه هم برای کارفرما اطمینان‌خاطر ایجاد می‌کند و هم به پیمانکار اجازه می‌دهد زودتر به وجوه بلوکه‌شده‌اش دسترسی پیدا کند. با این حال، دریافت و استفاده از آن بی‌هزینه نیست.
مزایا
- آزادسازی سریع‌تر وجوه کسرشده برای پیمانکار
- حفظ ضمانت اجرایی برای کارفرما
- کمک به بهبود گردش مالی شرکت‌های اجرایی
- افزایش شفافیت و نظم مالی در قراردادهای دولتی
معایب
- نیاز به وثیقه نقدی یا دارایی قابل قبول
- پیچیدگی در فرآیند اعتبارسنجی و صدور
- هزینه صدور و تمدید ضمانت‌نامه
- وابستگی به تأیید رسمی کارفرما برای فسخ